کانال تلگرام بررسی "مسئولیت انسانی" از دیدگاه شریعتی و نسبت آن با "اخلاق توسعه"
این مقاله در چارچوب اندیشه سیاسی به مقوله "مسئولیت انسانی" در اندیشه شریعتی در نسبت با الگوی مناسب توسعه می‌پردازد. سؤال اصلی این است که چه نسبتی میان الگوی مناسب توسعه و مقوله «مسئولیت انسانی» در اندیشه شریعتی وجود دارد؟ در این راستا توسعه‌ی مورد نظر شریعتی از نوع "اخلاق توسعه" در نظر گرفته شده است؛ چرا که دنیس گولت به‌عنوان پایه‌گذار اخلاق توسعه، معتقد است که اقتصاد باید تابع اهداف فرهنگی باشد. وی در نقد به توسعه، برآن است که توسعه باید به طریقی اتخاذ شود که ساختارهای محلّی و فرهنگی ویران نشود و باید در راستای ایجاد دیدگاهی منسجم درباره‌ی زندگی خوب انسانی و جامعه‌ای عادلانه در تناسب با فهمی درست در نسبت با طبیعت صورت گیرد.
علی شریعتی بیتردید حکم همان نور سفید را دارد که از خلال منشور آثار/متن هایش به نورها/رنگهای متنوعی میشکند، اما بعلاوه میتوان گفت او به منشوری میماند که با تابیدن نور نظریه- خواه نظریه اجتماعی باشد، خواه سیاسی، مابعدالطبیعه باشد یا فلسفه طبیعی، انتقادی باشد یا پراگماتیک و غیره- به آن، خروجیاش چیزی جز شکست نور و پراکنش انرژی نیست. کاربست این تشبیه در اینجا از آن روست تا ماهیت چندبعدی و کیفیت تودرتوی متنها و معنیهای پدیدار شریعتی را در قیاس با سایر ابژه ها/موضوعات تجزیه و تحلیل علوم انسانی و اجتماعی نشاندار کنیم. این مقاله از منظر نشانهشناسی فرهنگی و با پیشفرض مواجهه با پدیدار شریعتی در حکم یک فرهنگ، سعی بر این دارد....
در جامعه امروزی ایران برای نیاز به شریعتی و تلقی ما از نیاز اجتماعی به شریعتی، گذاری است از یک دوره باورهای اجتماعی که مردم با آن زندگی کرده اند؛ اندیشه شریعتی در ارمان اجتماعی کلان توصیه به واکنش های سریع در تحولات بروز اجتماعی است و نحوه برخورد در چگونگی بازخورد که فرد با سیر تحول اجتماعی دارد.این جریان بدین گونه است که در گوناگونی برخوردهای فردی یک اجتماع کار روشن فکر را در جامعه قدری سخت می کند؛ که طرحی جامع در جامعه تسرّی داده شود تا قابلیت اجرایی خود را به دست آورد؛ و این به دست آوردن آرمان نهادینه شدن یک فرهنگ است از ریشه های یک باور اجتماعی که در درون آن ارتباط های جمعی آغاز می شود...
اندیشه های اجتماعی فرهنگی و اندیشه ورزان اجتماعی فرهنگی را بر حسب فرمت" تاریخ اندیشه " می توان به فرم های متنوع بازشناسی نمود.منظور نظر فرم های کم مایه (بازمعرفی) ، میان مایه(بازنمایی) و پر مایه (بازخوانی برای بازتولید و بازاندیشی ) است . از این روی قصد این جستارتلاش برای شناخت پرمایه اندیشه اجتماعی – دینی علی شریعتی است .امید آن که میسر شده باشد. به این منظور تفحص در چهار سپهر مهم در اندیشه علی شریعتی مبنا قرار گرفته است. این چهار سپهر را می توان به جویبارهایی از اندیشه تشبیه نمود که گویی به رودخانه خروشان "فلسفه اجتماعی دینی"علی شریعتی می ریزند.رودخانه ای که همیشه هم وفق سنت طبیعی متعارف و استاندارد اندیشه ورزی اجتماعی،به رنگ "آبی" (رفورمیستی یا حتی کنسرواتیستی ) نیست ؛بل که گاهی به رنگ"قرمز" (رادیکالیستی و میلیتاریستی) نیز درمی آید.
تجربه هاي تاريخي، تعلق به گفتمان بازگشت به خويشتن و مهم تر از همه، فهم خاص دکتر علی شریعتی از اسلام، از مهم ترين عوامل تأثيرگذار بر نگرش ايشان به هويت مي باشند . اين عوامل موجب ش دند تا دکتر علی شریعتی در اولويت گذاري مؤلفه هاي هويت ساز، بيش از همه بر اسلام و فرهنگ ديني تأكيد كرده و در بازسازي هويت ملي پس از انقلاب اسلامي، از زاوي ة دين به اين مهم بنگرد . اين اولويت هستي شناسانه، به هويت جنبه اي شمول محور و نه دفع گرا مي بخشد. از سويي ديگر، برداشت و نگرش خاص دکتر علی شریعتی به دين موجب مي شود تا هويت ديني مترادف با هويت سياسي شود .
هدف از این مطالعه تعیین چارچوب معنایی ایدئولوژی و تبیین معنای پروژۀ ایدئولوژیککردن دین از منظر علی شریعتی است. مفروض نخستین این مقاله چنین میباشد که تعریف واحدی از مفهوم ایدئولوژی وجود ندارد و به همین دلیل ابتدا میبایست با روش توصیفی ـ تحلیلی مشخص نمود که متفکر موردنظر چه تعریفی از ایدئولوژی دارد. قدم بعدی واکاوی نسبت ایدئولوژی با دین است. سرانجام، مقدمات لازم برای تبیین معنای و مدلول خود پروژۀ ایدئولوژیککردن دین فراهم میآید. این مقاله در پی آن است تا نشان دهد که ایدئولوژیککردن دین، مطابق برداشت علی شریعتی، به معنای تقلیل دین به ابزاری برای مبارزۀ اجتماعی نیست و این پروژه به قلب ماهیت دین نمیانجامد.
بدون شك علي شريعتي يكي از تأثيرگذارترين روشنفكران ديني سده اخير در ايران به شمار مي آيد. بسياري از محققان و پژوهشگران انقلاب اسلامي او را معلم انقلاب مي دانند، اما به نظر مي رسد كه علاوه بر اين لقب او معلم ايدئولوژي نيز محسوب مي شود. ايدئولوژيك كردن دين يكي از مهمترين دستاوردهاي علي شريعتي است كه اين دستاورد نقش مهمي در پيروزي انقلاب اسلامي و به حركت درآوردن توده هاي ستمديده و محروم ايران داشت. همچنين اين دستاورد- ايدئولوژيك كردن دين- موجب دميدن روح انقلابي در كالبد بيجان اسلام و تشيع شد و اسلام و تشيع را از پستوي خانه ها، حاشيه ها و دل هاي مؤمنين وارد جامعه كرد و در راستاي به هم ريختن وضع موجود كه ارتجاع، ظلم، بي‌عدالتي و توسعه نيافتگي از ويژگي هاي بازر آن بود، مورد استفاده و بهره گيري قرار داد.
در باره‌ی علت "خاتمیت" گفته‌اند آنچه که بشر از طریق وحی و الهام لازم داشته، بیان شده و دیگر ضرورتی به تداوم نبوت نبوده است. در دوران"خاتمیتو غیبت"گرایش‌های مختلف اسلامی به نقش علماء توجه دارند. شریعتی بر روی پای خود ایستادن انسان و "رسالت علم" را در این دوران مورد تاکید قرارمی دهد. علمی که با شناخت اسلام، خودآگاهی و درک زمان همراه است و چنین عالمی، "روشنفکر" است و وارث انبیاء. شریعتی برای جلوگیری از جمود در این دوران، "اجتهاد فکری و فقهی" را فرارویمان قرار می‌دهد. "علم و زمان" را به جای "عقل و اجماع" در استنباط احکام پیشنهاد می‌دهد.
در آرمانشهرگرایی مدینه فاضله سوسیالیست ها و کمونیستها و نظریات علی شریعتی علیرغم تفاوت ها و تضاد بسترهای ایدئولوژیک ، شباهت ها و اشتراکاتی نیز وجود دارد که این شباهت های چپ اندیشانه را میتوان در رویکرد اندیشه چپ گرایانه شریعتی به اسلام و معارف تاریخی شیعه دانست ،که درآن مفاهیم انقلابی زیستن، پیکار و تکاپو جهت رسیدن به یک جامعه بی طبقه توحیدی با آموزه شیعی موعود گرایی وظهور حضرت مهدی (ع) و تشکیل حکومت واحد جهانی ترکیب و هماهنگ میشود که دراصل ایدئولوژی اندیشی چپ گرایانه شریعتی با آرمانشهر گرایی مذهبی وی استوار مییابد که درآن اتوپیای جامعه بی طبقه مارکسیستی در محور آموزه موعود گرایی عدالت جویانه شیعی خودرا باز نمایی میکند.
مفهوم «دموکراسی متعهد» یکی از چالش برانگیزترین مفاهیمی می باشد که درمیان آثار شریعتی از سوی بسیاری از شریعتی پژوهان مورد انتقاد قرارگرفته است. این مفهوم در سالهای پس از شریعتی، اقبال آن را داشته است که توجهات بیشتری به خود جلب کند و در بوته ی آزمون قرار گیرد. در این مقاله ضمن بازخوانی مفهوم «دموکراسی متعهد» در آثار پژوهندگان، جایگاه مفهوم «دموکراسی متعهد» در منظومه گفتمانی شریعتی مورد تحلیل واقع می گردد. یکی از این آثار پژوهشی، کتاب «زیر سقف اعتقاد» اثر حسن محدثی(1383) می باشد که نویسنده ذیل عنوان «دیکتاتوری آموزشی» به بحث پیرامون «دموکراسی متهعد» می پردازد.
نوعاً موضوع انتخابات در شکل کنونی اش مربوط به دوران مدرن است. گرچه انواعی از آزادی، دموکراسی و عدالت و... را در تاریخ ماقبل مدرن را میتوان نشان داد ولی در جهان جدید، انسان دارای حق انتخاب می شود و"حق مداری" در برابر "تکلیف مداری" گذشته، برجسته می گردد. شیوه ی به حکومت رسیدن (خلافت) امام علی با شیوه ی سایر خلفا متفاوت است. علی در سقیفه و توسط چند نفر (روسای قبایل) به حکومت نرسید، بلکه مستقیماً توسط مردم برگزیده شد. شریعتی در کتاب " جا معه شناسی امت و امامت" دوران ائمه معصومین را با آنچه در نیمه ی اول قرن بیستم میلادی و پس از دو جنگ جهانی مطرح شد ، مقایسه کرد. او اصطلاح "دموکراسی متعهد" را برای چنان شرایطی بکار برد.
دموکراسی یکی از پر مناقشه‌ترین واژه‌ها در ادبیات و اندیشه سیاسی است به طوری که هر انـدیشمندی به فراخور گستره و افق فکری خویش معنی و مفهوم خاصی از این واژه را استنباط کرده اسـت. علی شریعتی به عـنوان یـک‌جامعه‌شناس دینی نیز دموکراسی را از زاویه فکری خویش و باتوجه به گفتمان دینی تعریف کرده است. او در سلسله بحث‌های خود در حسینیهء ارشاد در سال 1348 در قالب بحث امّت و امامت، نظریه جدیدی را تحت عنوان نظریه دموکراسی متعهّد مـطرح کرد و با نقد نظام‌های لیبرال دموکراسی غرب، دموکراسی غربی را دموکراسی غیرواقعی خواند و سعی نمود با ارایه شواهد و ادلّه مستند، اشکالات جدی در مبانی فکری نظام لیبرال دمکرات غرب وارد سازد.
اکنون پس از چهل سال از فقدان شریعتی در میان انبوه آثار او، کویریات وی را ماناترین و جذاب ترین بخش سه گانه نوشتاری و خطابی او یعنی اسلامیات، اجتماعیات، کویریات می دانند. اگر چه کویریات و نوشته های کویری و گفتگوهای تنهایی را نیز که بررسی می نمایند، بیشتر از هر چیز بر رمانتیسیم و سانتی مانتالیسم آن انگشت می نهند و ادبیت متن! ادبیتی که به سرعت آمادگی دارد تا در خوانش های عرفانی به گزین گویی ها کشکولی مألوف و عادت شده در سنّت ادبی فارسی تن دهد و رنگ بازد. متأسفانه هنوز جز یکی دو اثر معدود و توجه هایی از دیگر متفکران، خوانش کویر و فهم آن در محاق سطحی زدگی به سر می برد و امیدی به درانداختن نگاه جدیدی به این اثر یکتا نیست.
به برکت نواندیشان دینی، در جهان اسلام و ایران و در اثر آشنایی با علوم مختلفی نظیر زبان شناسی، هرمنوتیک و... ، مباحث قرآنی جدیدی مطرح شده اند، که گاه چالش هایی جدی هم برای صاحبان آن اندیشه ها ایجاد شده است. اکنون و پس از چهل سال از هجرت و ارتحال شریعتی نگاهی به میراث او در این بخش از قرآن پژوهی او خواهیم داشت. شریعتی در مواضع متعدد و به مناسبت های گوناگون به قرآن می پردازد. در"نگاهي به قرآن" و نیز سایر آثار خود با توجه به دانش(ادبی، جامعه شناسی، تاریخ و...) خود و متناسب با زمان، سخنی نو از منظر سبک بیان قرآن و ... ، ارائه می دهد. گاه موضوعی خاص مثل "سوره ی روم، پیام امید به روشنفکر" اختصاصا مورد بحث قرار گرفته است وگاه "سوره ی قدر"، که فهم تازه اش از آن، اعجاب انگیز بوده است.
علی شریعتی از جمله روشنفکران معاصر ایرانیست که سعی در تلفیق سنت و مدرنیسم، البته نه با قرائت پست مدرن دارد. روش شریعتی همواره مورد آزمون قرار دادن باورها و اعتقاداتش بود. تردید وی که به او جسارت پرسشگری می‌بخشید و نیز استقبال از افکار جدید، نقطه عطفی در اندیشه وی محسوب می شود. سخنرانی‌های مسحور کننده‌ی سیاسی شریعتی انعکاس شرایط زمانه و نمودار نظام سیاسی، اقتصادی و مذهبی زمانه‌اش بود. برخی معتقدند که در همه دوره‌های زندگی «علی شریعتی»، سه لایه همواره با او بوده است: لایه اول سیمای یك فرد دلسوزِ مردم و كشور كه دغدغه سیاسی اجتماعی دارد و به دنبال آزادی، عدالت و تغییر و ترقی است. سیمای دوم شریعتی، سیمای یك روشنفكر یا اهل كتاب، محقق و نظریه‌پرداز یا به تعبیری متفكری مصلح است. اما سیمای سوم شریعتی، سیمای یك انسان در زندگی درونی و فردی خود است، فردی كه در تمام عمر، شاعر مسلك، حساس، شكاك، پرسش‌گر، پوینده و مضطرب است.
در این مقاله میان اسلام رهاییبخش شریعتی و الهیات رهاییبخش کاتولیک در آمریکای لاتین با تمرکز بر انقلاب نیکاراگوئه به عنوان تنها انقلابی که الهیات رهاییبخش صریحاً وارد پروسه انقلابی شد و در شرایط پساانقلابی نیز نقش ایفا کرد، مقایسه‌ای صورت گرفته است. تحقیق حاضر با کاربرد روش مقایسه‌ای در ذیل سه مولفه الهیات رهاییبخش و عدالت، الهیات رهاییبخش و رقبای آن، و نهایتاً الهیات رهاییبخش و پساانقلاب به وجوه شباهت‌ها و تفاوتهای میان اسلام رهاییبخش شریعتی و الهیات رهاییبخش پرداخته است. که در هر سه مقوله نقاط اشتراک و مهمتر از آن تفاوتهای نسبتاً مهمی یافت شد.
توسعه، به ویژه از سوی کشورهای متروپل، به عنوان مفهومی یونیورسال برای در هم ریزی تفاوتهای اقمار خود یا کشورهای جنوب در نظر گرفته میشده است. بدین معنی پیشتر فرآیندی خطی بوده که از بالا به پایین و بی توجه به بافتارها و ساختارهای تاریخی هر کشوری، به جهانِ جنوب تحمیل می شده است. گاه در قالب نوسازی یا مدرنیزاسیون و گاه به عنوان آلترناتیوی استعماری برای تظاهر به عمران و آبادیِ کشورهای کمتر توسعه یافته یا به تعبیری ارزش گذارانه "کشورهای توسعه نیافته". با آشکار شدن نابسندگی‌های اخلاقی- عملی طرح‌های توسعه‌ی اروپامحور، متفکران توسعه که در اندیشه طرح اندازی استعمارزدایی از مفهومی متصلب از توسعه بودند، در پی انگاره‌های بدیل برای بهبود وضعیت مردم جوامع جهان سوم برآمدند. در این میان، شریعتی به‌عنوان متفکر پسااستعماری با ابتنا به تبیینهای انسان شناسانه، اخلاقی و جامعه شناسانه، بی‌کفایتی مدل‌های توسعه‌ی برگرفته از مدرنیته‌ی غربی را نمایان می‌سازد.
زن، جایگاه و موقعیت آن از جمله موضوعات مهم مورد بحث و گفتگو در دنیای مدرن بوده است. در جهان اسلام و در ایران نیز کسانی بوده اند که همپای اندیشمندان غربی به این مقوله توجه نشان داده اند. از جمله اندیشمندانی که پیرامون موقعیت زن در جهان مدرن و نسبت آن با جایگاه اصیل زن از نگاه مکتب اسلام توجه نشان داده و مطالب در خور شان و ماندگاری از خود ارائه نموده است، دکتر علی شریعتی است. شریعتی تلاش نموده است تا موقعیت زن را از آنچه در زمانه او چه در غرب و چه در شرق مطرح بوده است، به انتقاد کشیده و الگویی واال در این رابطه ارائه دهد. اینکه الگوی مورد عنایت شریعتی چه ویژگی هایی دارد و نسبت آن با سنت و مدرنیته و فعالیت اجتماعی زنان چگونه است و همچنین نسبت این الگو با اسلام چیست؟ نکاتی است که در کنکاش پیش رو مورد توجه قرار گرفته است.
این پژوهش با هدف شناخت ریشه‌های سیاستگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است. بدین منظور با رویکردی تاریخی، ضمن استفاده از روش تحلیل محتوا کیفی و تکنیک «کد گذاری ارزشی» کتاب «بازگشت» شریعتی را مورد بررسی قرار داده است. در بررسی کتاب «بازگشت» ده سرخط سیاستگذاری فرهنگی شناسایی شده است. بر اساس نتایج این پژوهش تنها سه مضون از ده سرخط سیاست فرهنگی مطلوب شریعتی در تطابق با اهداف فعالیت‌های فرهنگی جمهوری اسلامی قرار دارد. در جمع‌نهایی پژوهش ضمن تاکید بر غیر بنیادگرا بودن اندیشه بازگشت شریعتی، ایده ناهمزمانی این اندیشه و همچنین ناهمزمانی اهداف فرهنگی رسمی در شرایط کنونی جامعه ایران که دچار تغییرات فرهنگی شده است مطرح شده است.